मसँग हातमा माक्सर्वादी स्रष्टा अशोक सुवेदीद्वारा सम्पादित ‘प्रथम साहित्यिक सहिद कृष्णलाल अधिकारी र मकैको खेती’ रहेको छ । डेढ दशकअघि सम्पादित÷प्रकाशित यस पुस्तकमा साहित्य र वैचारिक क्षेत्रमा क्रियाशील व्यक्तिहरूका झन्डै एक शताब्दी अवधिका विचार र लेखहरू रहेका छन् । मूलतः कृष्णलाल अधिकारी तत्समयका क्रान्तिकारी, प्रगतिशील व्यक्तित्व हुन् भन्ने भाव पुस्तकमा समेटिएका लेखहरूले बोकेका छन् । ‘मकैको खेती’ पुस्तक कृष्णलाल अधिकारीकै हो र अभिधात्मक रूपमा कृषिप्रधान देशका किसानलाई मकैको खेती गर्न सिकाउने र लक्षणा र व्यञ्जनात्मक रूपमा क्रूर, जहानिया राणाशासनका विरुद्ध क्रान्तिचेत फैलाउने उद्देश्यले लेखिएको र पुस्तक लेखेकै कारण कठोर कारागार जीवनमा मृत्युवरण गर्नु परेकाले प्रथम साहित्यिक सहिदका रूपमा स्थापित गर्नु पुस्तकको मूल उद्देश्य रहेको पाइन्छ । मूलतः म इतिहासको अध्येता नभएकाले सङ्क्षिप्तमा पुस्तकको अध्ययनपछि मलाई लागेका केही कुरा सङ्क्षेपमा लेख्छु ।
बिज्ञापन
रामेछाप जिल्लाको विकट कठजोर गाउँमा जन्मिएका नायब सुब्बा कृष्णलाल अधिकारीले तत्समय एउटा कृति प्रकाशनमा ल्याए– मकैको खेती । निरङ्कुश, जहानिया र क्रूर राणाशासनको मुटु नै हल्लाउने केही शब्द र सन्दर्भहरू त्यस किताबमा प्रयोग भए । जस्तो मकैरूपी नेपाली जनतालाई सखाप पार्ने कीराहरूमध्ये रातो टाउको भएको कीरा र कालो टाउको भएको कीरा । शासकहरूमध्ये महाराज चन्द्रशमशेर रातो फरेज क्याप लाउँथे भने भीमशमशेर कालो क्याप लगाउँथे । यी दुईथरी कीराको सन्दर्भ एकातिर मकैमा लाग्ने कीरा पनि थिए भने अर्कातिर जनतामा लागेका कीरा पनि थिए । पोलाहा भोजराज काफ्लेहरूले यो कुरा दरबारमा पु¥याउँछन् । गाथगादी ताकेको र राणाशासनको अन्त्य चाहेको आरोपमा नायबसुब्बा कृष्णलाल अधिकारीलाई नौ वर्ष जेलसजाय तोकिन्छ । पहिला छ वर्ष जेलसजाय हुने भनिए पनि एक प्रति किताब नभेटिएको आरोपमा तीन वर्ष सजाय थप गरिन्छ । यहाँबाट बुझिन्छ– अङ्ग्रेज साम्राज्यवादका भक्त तत्कालीन राणा शासकहरूको अपराध र क्रूरता कस्तो र कुन हदसम्मको थियो !
विषयलाई तिखो बुझ्ने चन्द्रशमशेरलाई पोलाहाहरूले अथ्र्याइदिएका थिए– मकै भनेको देश र जनता हो । मकैलाई जस्तै भित्रभित्रै खाएर सखाप पार्ने कीराहरू राणा शासक चन्द्रशमशेर र भीमशमशेरहरू हुन् । पोलाहाहरूले यी विषयलाई झन् जटिल बनाए ।
बिज्ञापन
कतिपयले कृष्णलालको ‘मकैको खेती’ कृतिलाई सामान्य कृषिसम्बन्धी पुस्तक पनि भनेका छन् । यो तर्कले तत्कालीन शासक वर्गकै प्रतिनिधित्व गर्छ । उसो त कमलमणि दीक्षितहरूले समेत कृष्णलालको योगदानलाई सही ढङ्गले व्याख्या र मूल्याङ्कन गर्न नसकेको स्थिति छ । नायबसुब्बा भइसकेको र तत्कालीन समयका उच्च जातका कृष्णलाल अधिकारीले सचेततापूर्वक नै यी वाक्य लेखेको ठहर्छ । किनकि उनलाई यी वाक्यप्रति कहिल्यै पछुतो भएन । सत्य लेखेकोमा पछुतो कबुल गर्न अस्वीकार गरेकै कारण उनले कालकोठरीमा आफ्नो अमूल्य जीवन त्यागे ।
बरु उनले जेलभित्रै पनि युगीन कविताहरू लेखे । यसै पुस्तकमा पनि उनले लेखेको कविता र श्लोकहरूलाई व्याख्या गरिएको छ । कृष्णलाल अधिकारीको कवितांश यस्तो छ :
संसारमा कीर्ति छ धेर ठुलो
कीर्ति विना बन्दछ जीव लूलो
संसार छोडे पनि हेर क्वै दिन
आउनेछ एउटा जनतन्त्रको दिन ।
मानिसको जीवनलाई पूरै देवत्वकरण गर्न सकिँदैन । मानिसलाई हेर्ने सही दृष्टिकोण द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद हो । कृष्णलालका सन्दर्भमा उनलाई द्वन्द्वात्मक तरिकाले नै हेरिनुपर्छ । यसरी हेर्दा उनको मूल चरित्र निरङ्कुशताविरुद्ध प्रगतिशील र क्रान्तिकारी नै देखिन्छ ।
सकेसम्म इतिहासलाई वस्तुगत र तथ्यगत बनाउन जरुरी छ । यस पुस्तकमा सबै खेमाका मानिसहरूको विचार समेटिएको छ । कतै–कतै केही प्रगतिशीलहरूको सीमा देखिएको छ । कतै पुराना मानिसहरू पानीमा ओभानो बन्न खोजेका छन् । धेरैजसो लेखहरूले कृष्णलालको योगदानलाई पर्गेल्ने प्रयत्न गरेका छन् । सत्तरी वर्षको अवधिमा लेखिएर थुप्रै ठाउँमा छरिएर रहेका लेखहरू समेट्नुका साथै माक्र्सवादी कोणबाट पुनर्मूल्याङ्कन गरी÷गर्न लगाई एकमुष्ट पुस्तकका रूपमा ल्याएर सम्पादकले आफ्नो माक्र्सवादी धर्म निर्वाह गरेका छन् । कृष्णलाल अधिकारीको व्यक्तित्वको अध्ययन गर्न चाहनेहरूका लागि यो एउटा दर्बिलो सन्दर्भ सामग्री बन्न पुगेको छ ।
बिज्ञापन
माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्री मोहन वैद्य ‘किरण’ लेख्छन्– वास्तवमा भन्ने हो भने कृष्णलालको मूल देनलाई हामीले दुईवटा सन्दर्भ र अर्थमा सम्झिनुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ । मूलतः कृष्णलालको मकैको खेती कुनै विशिष्ट साहित्यिक कृति होइन । विशेषगरी यो कृषिसम्बन्धी कृति हो । मकैको खेतीमा निरङ्कुशताविरुद्ध केही प्रतीक र केही बिम्बको प्रयोग भएको हुनाले राणाकालमा यसप्रकारको बिम्बको प्रयोगले विद्रोहको झन्डा उठ्यो । एउटा आवाज सशक्त ढङ्गले मुखरित ग¥यो । यसैले ती बिम्ब र प्रतीकहरू सार्थक र मूल्यवान् बन्न गए । सांस्कृतिक÷साहित्यिक दृष्टिकोणले पनि ती बिम्बहरू मूल्यवान छन् भनेर हामीले बुझ्नुपर्छ ।
(‘प्रथम साहित्यिक सहिद कृष्णलाल अधिकारी र मकैको खेती’ मा मोहन वैद्य ‘किरण’ को लेख : ‘कृष्णलाल अधिकारीको पुनर्मूल्याङ्कन सम्बन्धमा’, पेज १९१)
यस लेखमा किरणले कृष्णलालले त्याग र वीरताको कीर्तिमान कायम गरेको सन्दर्भ उल्लेख गरेका छन् । पुस्तकको भावलाई किरण र सम्पादकका दुईवटा लेखले लगभग समेट्छन् जस्तो लाग्छ ।
अशोक सुवेदीले मकैको खेती लेखेर कृष्णलाल अधिकारीले एकातिर नेपाली किसानलाई मकैको खेती गर्न सिकाएको र अर्कोतर्फ निरङ्कुश राणाशासनविरुद्ध विद्रोह गर्न सिकाएको उल्लेख गरेका छन् । यो इतिहासलाई बुझ्ने नयाँ र माक्र्सवादी तरिका हो ।
समग्रमा पुस्तकले कृष्णलाललाई द्वन्द्वात्मक तरिकाले बुझ्न सहयोग गर्छ । तत्कालीन शासक वर्गको हैकमविरुद्ध कृष्णलालले भोगेको सास्ती इतिहासमा जीवन्त दस्तावेज बनेको छ जो लगभग स्थापित सत्य हो ।
…
म केहीपटक कृष्णलालको जन्मस्थल कठजोर पुगेको छु । यस्तो मौकाको मेसो जोर्ने काम यस पुस्तकका सम्पादक अशोक सुवेदीले गरेका हुन् । कृष्णलाललाई जीवन्त राख्न केही कामहरू गर्न सकिन्छ । जस्तो कठजोरमा कृष्णलाल स्मृति पार्क बनाउन सकिन्छ । औपचारिक रूपमा उनलाई सरकारले तत्काल प्रथम साहित्यिक सहिद घोषणा गर्न जरुरी छ । कृष्णलालको फोटोलाई हुलाक टिकटका रूपमा प्रयोगमा ल्याउन सकिन्छ । पाठ्यसामग्रीका रूपमा उनको योगदानलाई विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूमा पढाइनुपर्छ । प्रगतिशील इतिहासलाई जीवन्त राख्ने काम प्रगतिशीलहरूको पनि हो ।
नायबसुब्बा कृष्णलाल अधिकारी राणाहरूको क्रूर सजायका कारण जेलमै मारिए । उनको योगदानले जनतन्त्र चाहने लाखौँ मानिसलाई प्रेरणा दियो । निरङ्कुश राणा शासन नामक खोयाको घर ढाल्न मकै पर्व र कृष्णलाल अधिकारीको योगदान उच्च हुन गयो । इतिहासमा उनी अमर भएर रहे । साहित्य क्षेत्रले मात्र होइन, प्रजातन्त्रका अनुयायी सबैले कृष्णलाल अधिकारीलाई सम्झेकै छन् ।
काग धेरै बाठो भयो भने फोहोर खान्छ भन्ने नेपाली उखान छ । आफूलाई निकै टाठाबाठा सोच्ने राणाहरूले पछि यही किताबलाई राममणि आ.दी. का नाममा छपाउन लगाए पनि चन्द्रशमशेरलाई व्यङ्ग्य गरिएका केही वाक्य यथावत् नै रहे । यिनै सन्दर्भहरूले पनि कृष्णलाल, उनको बलिदान र मकैको खेतीविरुद्ध गरिएका सबै षड्यन्त्रहरू असफल भए । यो ऐतिहासिक पुस्तकले यी सबै सन्दर्भहरूको बेलिबिस्तार लगाएको छ ।
यही किताबमा डा. तारानाथ शर्माले लेखेको लेखको अंश पनि छ जुन पेज नम्बर ७० मा छ । शर्मा लेख्छन्– ‘१९७७ सालमा मकै पर्व उठ्यो, गयो । साहित्यिक अध्ययनमा यो नौलो र विद्रोहात्मक घटना हुन पुगेको छ । हुनत मकै पर्व उठाइसकेपछि चन्द्रशमशेर राणाले राममणि आ. दी. लाई लगाएर कृष्णलाल अधिकारीको पुस्तकलाई ‘कृषि शिक्षावली प्रथम भाग’ भन्ने नाउँमा छपाउन लगाए । कृष्णलाल अधिकारीको ‘मकैको खेती’ मा केही चन्द्रशमशेर राणालाई व्यङ्ग्यात्मक लक्ष्य गर्ने वाक्यहरू परेकै थिए ।’
(नेपाली साहित्यको इतिहास– २०३९ पृष्ठ ८३/ ८४)
यसरी प्रथम साहित्यिक सहिद कृष्णलाल अधिकारी र मकैको खेती पुस्तकले साहित्यिक–राजनीतिक इतिहासको एउटा ऐतिहासिक जिम्मेवारी पूरा गरेको छ ।
